Restauratie en herbestemming met een visie van permanente tijdelijkheid
Kasteel van Heers
Heers
2024 - …
Het Kasteel van Heers heeft een geschiedenis die teruggaat tot de 11de eeuw en vroeg om een doordachte benadering na jaren van geleidelijke verwaarlozing. In plaats van voor een traditionele restauratie te kiezen, ontwikkelden we een unieke visie van 'permanente tijdelijkheid' waarbij het verval niet wordt uitgewist, maar op een respectvolle manier zichtbaar blijft. Door strategische ingrepen behouden we de erfgoedwaarden, maken we het kasteel weer veilig toegankelijk en creëren we een kader waarbinnen stapsgewijs kan worden gerestaureerd in functie van budget en bestemming.
Kasteel in de tijd
-
Het kasteel van Heers is een historische site in Zuid-Haspengouw waarvan de geschiedenis teruggaat tot de 11de eeuw. De architecturale verschijningsvorm die we vandaag kennen, dateert uit de late 15de en vroege 16de eeuw, waarbij laatgotische elementen gecombineerd zijn met accenten uit de vroege renaissance. Het kasteel is gebouwd rond een vierkant binnenhof, met de noord- en oostvleugel als corps de logis en de west- en zuidvleugel als dienstvleugels.
In de 18de eeuw voerde de familie de Stockhem een belangrijke restauratie uit. Tegen het einde van die eeuw koos de volgende generatie voor interieurs in Lodewijk XVI-stijl. Via huwelijk kwam het kasteel in 1859 in handen van de familie Desmaisières. Doorheen de 20ste eeuw werd het beheer van een dergelijk kasteel steeds moeilijker vol te houden, wat leidde tot ernstige verwaarlozing.
In 2007 greep de Vlaamse overheid in met hoogst noodzakelijke instandhoudingswerken, en in 2021 kocht ze het complex aan om het in erfpacht te geven aan Herita vzw. Bijzonder waardevol is de vrijwilligerswerking die sinds 2017 niet alleen praktisch onderhoud uitvoert, maar ook een nieuwe dynamiek creëert rond het kasteel met toeristische, recreatieve en culturele initiatieven.
-
Permanente tijdelijkheid
Voor het kasteel van Heers ontwikkelden we een alternatieve restauratievisie die we 'permanente tijdelijkheid' noemen. In plaats van een gedeeltelijke 'state of the art' restauratie kozen we voor een aanpak die de erfgoedwaarde in stand houdt én de vergankelijkheid zichtbaar laat.
Zoals historicus David Lowenthal stelt, worden we als bezoeker bij tastbaar verval actieve deelnemers aan het verleden. Het geeft ons betekenis in een grotere tijdlijn. Deze benadering maakt het verleden tastbaar zonder de essentie van het gebouw te verliezen, en legt soms de oorspronkelijke vorm, concept en structuur bloot die anders verborgen zouden blijven.
Te korte balken voor een te kort budget
Een centraal concept in onze aanpak is het systeem van ‘te-korte-balken’. Door de uitgebreide zwam- en houtrotaantasting in de vloerconstructies ontwikkelden we een nieuwe structuur van aan elkaar geboute multiplexelementen. Deze elementen zijn:
Licht en draagbaar
Gemakkelijk ter plaatse te maken
Flexibel aanpasbaar aan de grilligheid van de historische kamers
Deze nieuwe structuurelementen ondersteunen de bestaande moer- en kinderbalken zonder de authentieke constructie te verstoren. Het systeem biedt ook de mogelijkheid om nieuwe technieken te integreren. De geometrie van deze te-korte-balkenstructuur is geïnspireerd op de bestaande kamers en kan boogvormig worden uitgevoerd, verwijzend naar de bestaande plafondafwerking, of juist orthogonaal.
-
In het kasteel kozen we voor drie niveaus van ingrepen:
Interventie: we komen tussen in de bestaande structuur, bijvoorbeeld door zwam aangetaste plafondelementen en afwerkingselementen te verwijderen of niet-historisch waardevolle kamerindelingen weg te halen.
Introductie: we brengen nieuwe, niet-eigen materialen in om het bestaande leesbaar te maken of te conserveren. Zo gebruikt het kasteel textiel voorzetwanden die de herinnering aan oude ornamentiek oproepen.
Interferentie: we voegen eigentijdse structuurelementen toe die nodig zijn voor het behoud van het kasteel. Deze nieuwe elementen nemen taken over van bestaande elementen, zoals nieuwe structurele ondersteuningen voor vloeren en plafonds.
-
In de dienstvleugels richtten we een volwaardig leertraject in waar ambachtelijke vaardigheden worden doorgegeven. Meestergasten en leerlingen verblijven er ter plaatse tijdens hun opleiding, waardoor het kasteel opnieuw een plek van kennisoverdracht wordt. Deze aanpak herneemt de historische traditie waarin rondreizende ambachtslieden voor specifieke opdrachten werden aangetrokken en tijdens de werkzaamheden ter plaatse verbleven.
Een kasteel in wording
Deze benadering laat toe dat het kasteel organisch kan groeien als een patchwork van kamers, elk met een eigen verhaal. Een permanente overgangsfase tussen de vele bouwfasen in de 'tijdelijkheid' van het eeuwenoude kasteel. Stapsgewijs zorgt de restauratie voor een actieve en veilige herinname van de kasteelsite.
